De titel van het genre mag Frans zijn, maar de geboorteplaats is wel degelijk Amerika. Met film noirs wordt meestal de zwart-wit detectivefilms bedoeld uit de jaren veertig en vijftig. Vrij vertaald betekent het 'duistere film'. Dat slaat uiteraard ook op de vorm (hoewel er veel wordt gespeeld met schaduw en grijstinten, iets wat de Hollywood-regisseurs leenden van het Duitse Expressionisme). Maar ook het verhaal en de setting is 'duister'. De held is niet langer netjes in wit gekleed en van onbesproken gedrag, maar meestal een beetje foute privé detective of agent, in een lange grauwe regenjas. De held moet het niet zozeer van zijn kracht en spierballen hebben, maar gebruikt zijn cynische wereldblik en dito oneliners als voornaamste wapen. Vaak is de speurder de verteller van het verhaal; de voice over is een veelgebruikt middel in een film noir. Een ander typisch element van een film noir is de femme fatale. Die zet mannen met haar schoonheid of zogenaamde hulpeloosheid op het verkeerde been, maar is stiekem een levensgevaarlijk loeder.
L.A. Confidential (1997)
Dit zou je een retro neo-noir kunnen noemen, want dit verhaal over corrupte agenten en femme fatales lijkt zo uit een film van 1953 te komen, het jaar waarin L.A. Confidential is gesitueerd.
De 'look' van de film is juist niet gestileerd, want regisseur Curtis Hanson gaf zijn director of photography opdracht om het heel eigentijds te draaien. Helaas kon naturel niet overal: aan de hemel boven Hollywood moesten visual effects te pas komen, want die mooie open blauwe lucht van de jaren vijftig is tegenwoordig oranjebruin door de vreselijke smog. Kim Basinger won een Oscar voor haar femme fatale-vertolking.
Angel Heart (1987)
Een andere verfrissende genremix is de horrorfilm Angel Heart. Gesitueerd in 1955, dus middenin het noir-tijdperk, met Mickey Rourke als private eye, maar ook met de nodige griezelelementen als blijkt dat voodoo een grote rol in een vermissingszaak speelt.
Robert De Niro speelt de rol van duistere opdrachtgever met duivels veel plezier. De seksscène was destijds zó gewaagd, dat de film aanvankelijk de X-keuring kreeg, die eigenlijk alleen aan pornofilms wordt gegeven. Op de valreep was regisseur Alan Parker gedwongen om uit die scene tien seconden bilbeweging te knippen. Bij de release een flop, maar tegenwoordig een echte cultfilm.
Body Heat (1981)
Het is geen officieel genre-element, maar het is wel opvallend hoeveel film noirs regiedebuten zijn. Voor Body Heat kroop Star Wars- en Indiana Jones-scenarist Lawrence Kasdan voor het eerst op de regiestoel.
Omdat in de jaren tachtig wat meer getoond kon worden dan in de preutse jaren veertig en vijftig speelt in Body Heat lust en seks een heel wat grotere rol. Daarom worden dit soort film noirs ook als 'erotische thrillers' bestempeld. De goed gekozen titel speelt daar al op in, net zoals een andere steengoede moderne noir met een bikkelharde femme fatale: Basic Instinct van Paul Verhoeven.
Blade Runner (1982)
Robots zijn graag geziene gasten in het sf-genre. Vaak zijn het komische of aandoenlijke klungels, zoals WALL-E of RD-D2. Anders wordt het als robots niet meer van mensen te onderscheiden zijn. Dan zijn ze niet meer te vertrouwen, kijk maar naar The Terminator of de tv-serie Battlestar Galactica. Varianten van robots zijn cyborgs (deels mens, deels machine) en synthetische mensen. In die laatste categorie vallen de replicants van Blade Runner.
Deze kunstmensen met Rutger Hauer als leider zijn ontsnapt en premiejager Harrison Ford moet ze uitschakelen. De achtergrond is het Los Angeles van de toekomst, inclusief vliegende politieauto’s, zure regen en overbevolking.
Regisseur Ridley Scott putte voor het futuristische Los Angeles inspiratie uit Metropolis , maar ook bij Star Wars. Scott tilde het concept van de ‘used future’, waarin niet alles er brandschoon, glimmend of hi-tech uitziet maar juist vies en gebruikt naar een hoger niveau. Blade Runner was destijds in de bioscoop een grote flop, maar in de jaren groeide de waardering. Nu geldt het als een van de grootste meesterwerken uit het genre, in ieder geval een van de meest invloedrijke. Je zou het de moderne Metropolis kunnen noemen, want bijna alle sf-films die zich in de toekomst afspelen hebben de kunst bij Blade Runner afgekeken.
Ossesione (1943)
De film noir is net als de western een écht Hollywood-genre, maar dat betekent niet dat er op de rest van de wereld geen soortgelijke films werden gemaakt.
Een van de mooiste is Ossessione van de Italiaanse grootmeester Luchino Visconti, die met deze film zijn regiedebuut maakte. Ossessione wordt gezien als een van de beste film noirs en als een van de bepalende producties in de ontwikkeling van het Italiaanse neo-realisme. Het verhaal over een zwerver die samen met zijn minnares een plannetje smeedt om haar echtgenoot te vermoorden kwam oorspronkelijk uit Amerika, maar de setting werd naar Italië verplaatst. Drie jaar later werd het boek ook in Hollywood verfilmd:The Postman Always Rings Twice. (In Nederland werd die in 1946 uitgebracht als 'Niemand ontkomt zijn noodlot'). De remake uit 1981, met Chinatown's Jack Nicholson in de hoofdrol, mag er trouwens ook wezen.
The Third Man (1949)
Ook in Groot-Brittannië maakten ze film noirs, hoewel je misschien niet aan de film zelf afziet dat het een Engelse productie is.
Hoofdrolspelers Joseph Cotton en Orson Welles (die samen in Citizen Kane zaten) zijn Amerikaans, de setting is na-oorlogse (en deels verwoeste) Wenen. Daar gaat een Amerikaanse schrijver op onderzoek uit als een goede vriend zogenaamd door een ongeluk om het leven is gekomen. De harde belichting en scheve cameraposities dragen bij aan de onheilspellende atmosfeer. In die tijd moesten mensen wel even wennen aan die gekke camerastandpunten. Regisseur Carol Reed kreeg na de première van een vriend een waterpas cadeau, met de instructie: 'Carol, voor de volgende keer dat je een film maakt, deze gewoon op de camera leggen, oké?'
The Maltese Falcon
Het boek was al twee keer eerder verfilmd, maar de versie van John Huston (zijn regiedebuut) wordt officieel beschouwd als dé allereerste film noir.
Hoofdrolspeler Humprey Bogart kroop in de huid van detective Sam Spade, en zou vijf jaar later een andere beroemde 'hard boiled'-speurneus spelen in ook al een fantastische film noir: Philip Marlowe in The Big Sleep. In The Maltese Falcon is een antieke beeldje waar iedereen achter aanzit. Ondertussen probeert Spade ook uit te vissen wie zijn partner vermoordde, maar hoe gevaarlijk het ook wordt, hij houdt zijn cool. Het camerawerk, met veel lage posities dicht bij de grond, steekt het bijna niet te volgen who-dunnit-verhaal een verrassende visueel jasje. En alle film noir elementen zitten erin: een femme fatale, een cynische detective, snedige dialogen, en een spel van licht en schaduw en een anti- happy end. De klassieker wordt nog regelmatig vertoond en staat gewoon op Netflix.
Chinatown (1974)
Sommige puristen vinden dat er na de jaren '50 geen film noirs meer zijn gemaakt, en dat er al helemaal niet zoiets bestaat als een kleuren-noir. Maar of je Chinatown nu een film noir of een 'neo-noir' noemt: een niet te missen meesterwerk is het beslist!
Jack Nicholson is op zijn allerbest als sjofele detective, en de cynische dialogen zijn om je vingers bij af te likken. Regisseur Roman Polanski duikt zelf nog even op in een onvergetelijke cameo als gangster die met een mes in Nicholsons neus prikt. Ook geestige casting: John Huston, de regisseur van The Maltese Falcon, speelt hier een schurk. Film noirs staan bekend om hun anti-happy ends, maar de ontknoping van Chinatown is misschien wel de meest tragische uit het hele genre. Jack Nicholson regisseerde in 1990 het vervolg The Two Jakes, maar dat haalt bij lange na niet het niveau van Chinatown.